భజ గోవిందం - 5

13. కాతే కాంతా ధనగతచింతా, వాతుల కిం తవ నాస్తి నియంతా |
తిజగతి సజ్జనసంగతిరేకా, భవతి బవార్ణవతరణే నౌకా ||

ఓయీ వాతులా ! (వాతుల అంటే మూర్ఖుడే కాదు, ఇంద్రియలోలుడు కూడా) కామినీ కాంచనాల గురించే నీకెందుకయ్యా ఇంత యాతన ? చింతన చేయడానికి నీకు ఈశ్వరుడు లేడా ? సంసార సాగరాన్ని దాటించగల నౌక, ఈ ముల్లోకాల్లోనూ ఒక్కటే ఉన్నది. అదే సజ్జన సాంగత్యమని తెలుసుకో !

14. జటిలో ముండీ లుంచిత కేశః, కాషాయాంబర బహుకృతవేషః |
పశ్యన్నపి చ న పశ్యతి మూఢో హ్యుదరనిమిత్తం బహుకృతవేషః ||

జడలు కట్టిన జుట్టు కలవాడైనను, గుండుగా గీయబడిన తలగలవాడైనను, వెంట్రుకలని ఒక్కొక్కటిగా పీకివేయబడిన తలగలవాడైనను, కాషాయ వస్త్రం ధరించినవాడైనను, ఇలాంటి అనేకమైన వేషాలు వేసినవాడైనను, చూస్తూ కూడా, ఏమీ చూడనట్టి మూఢుడే , ఏలనన, ఈ వేషాలన్నీ, కేవలం ఉదరపోషణ కోసం వేసినవే గనుక.

15. అంగం గళితం, పలితం ముండం, దశనవిహీనం జాతుం తుండం |
వృద్ధో యాతి గృహీత్వా దండం, తదపి నముంచత్యాశాపిండం ||

శరీరం శిధిలమైపోయింది. తల నెరిసిపోయింది, దంతాలు లేని నోరు బోసిపోయింది. వృద్ధుడు కర్ర పట్టుకుని తిరుగుతాడు, అయినా, అతడు తన కోరికల మూటను విడిచిపెట్టడు కదా !


Verse 13

Crazy man ! Why do you bother about your wife and your wealth ? Know you not that in all three worlds the company of Good is the only boat which will take you across the sea of life ?

Is there none to advise you ? Even when death is imminent, why do you turn your thoughts to your wife and to your possessions ? Wont you strive for wisdom at least in your last days ? A little effort that way even for a brief moment will bring great gain.

Even if the truth is seen, delusion persists and works havoc on the mind. It is to banish that delusion that Sri Sankara sang the 'Moha Mudgara' (Traditional name for the song Bhaja Govindam) i.e, the heavy hammer that crushes and destroys moha or delusion.

Verse 14

The ascetic with the matted locks, the man with the shaven head, he who has pulled out his hair, the man of the kaashaya robe, they have eyes but fail to see. All these are disguises to cheat the world and fill the belly.



Renouncing is not a matter of external show. It is a victory that has to be won in the mind. But what is it that we see in the world? We see the shaven head or the long matted hair and such other outward signs. It the desires burning in the heart are not quenched, these external forms mean nothing. The show of renunciation is quite often a means to fill the belly. 'Why this vain show? Give it up'. says Sri Sankara.

Verse 15

The body has got worn out ; the had has turned all grey ; the mouth has lost all its teeth. The old man goes about leaning on a stick ; yet, he hugs to himself a bundle of desires.


Giving up or renunciation is the substance of Sanyaasa. It does not lie in external forms. To give up truly is to abandon the desires that work up the mind. The sate of renunciation cannot be attained merely by book-learning if there is no devotion to God. Sri Sankara bewails that men do not give up desires even when has has rendered them incapable of enjoyment.

భజ గోవిందం - 4

10. వయసి గతే కః కామ వికారః శుష్కే నీరే కః కాసారః |
క్షీణే విత్తే కః పరివారో, జ్ఞాతే తత్త్వే కః సంసారః ||

వయసు గతించి, యౌవనం క్షీణిస్తే, ఇక కామవికారం (తృష్ణ) ఎక్కడుంటుంది ? నీరు ఎండిపోతే ఇక చెరువు ఎక్కడుంటుంది ? సిరిసంపదలు హరించుకుపోతే ఇక ఆశ్రిత జనాలెక్కడుంటారు ? తత్వజ్ఞానం కలిగితే ఇక సంసార వ్యామోహం ఎక్కడుంటుంది ?

11. మా కురు ధనజనయౌవన గర్వం, హరతి నిమేషాత్ కాలః సర్వం|
మాయామయమిదమఖిలం బుద్ధ్వా, బ్రహ్మ పదం త్వం ప్రివిశ విదిత్వా||

నీకు విశేషమైన ధనమున్నదనిగాని, ప్రజల మద్దతు ఉన్నదని గాని, యౌవన శక్తి ఉన్నదనిగాని గర్వించకు. వీటన్నిట్ని కాలం ఒక్కనిముషంలోనే హరించి వేయగలదు సుమా! ఇదంతా మాయామయం అని గుర్తించి బ్రహ్మపదాన్ని తెలుసుకొని అందు ప్రవేశించు.

12. దినయౌమిన్యౌ సాయం ప్రాతః, శిశిరవసంతౌ పునరాయాతః |
కాలః క్రీడతి గచ్చత్యాయుః తదపి న ముంచత్వాశావాయుః ||

రాత్రీపగళ్ళు, ఉదయం సాయంసంధ్యలు, శిశిర వసంతాది ఋతువులు, క్రమం తప్పకుండా ఒకదానివెనుక ఒకటిగా, వస్తూపోతూ, చక్రంలాగ తిరుగుతూ ఉంటే, కాలం, వినోదంగా ఆడుకుంటూ, ఆయువును హరించుకుపోతుంటే, మానవుడు మాత్రం తన ఆశా, కాక్ష, మమకారాల గూడును విడువకుండా అంటిపెట్టుకుని ఉంటాడు.


Verse 10

When youth is gone, where is room for sport in lust ? Where is the lake when the water has dried up? When wealth is gone, where are the kinsfolk ? When the Truth is known, where is the worldly bond ?

Sorrow and suffering afflict only so long as there is delusion in the mind. When delusion vanishes, giving place to wisdom, sorrow and suffering disappear like mist before the sun. The only remedy for delusion is wisdom. To secure it, good conduct, character and devotion are necessary. In the absence of these, mere knowledge got by reading books will not give wisdom. That is the difference between learning and knowledge of the self.

Verse 11

The pleasure and riches of worldly life are delusive appearances. Realizing that they are a passing show, prepare for the way of renunciation. The wise have warned that it requires maturity of mind to take the path of renunciation. the Renunciation of the immature will only make them objects of ridicule.


Do not be proud of your youth and health. Do not be vain and say :: 'I have wealth, kinsmen, friends and also servants to do my bidding. What more do I need ? " when fortune begins to frown on you, all these will disappear in the trice. All your arrogance will change in a moment into shame. Realise the insatiability of things and lead your days with due humility. Give up desires and attachments, do your duties and then seek knowledge of the self. A wise man will tread the path of renunciation as a result of his wisdom.

Verse 12

Day and night, morn and eve,
Winter and spring, come and dance and go.
Thus while Time sports, life fleets unobserved.
Yet desire does not leave us
but holds us in its grip.

Like a beautiful damsel, Times dances on the stage of life. Every step of hers, night and day, summer and winter, every clasp of her lovely palms, quietly casts off the days of your life. As the Kural has it, every day is but the sawing off a slice from your life, it is nothing but that, though it seems beautiful. We know this ; yet we do not give up the desires of the flesh. What folly ?

భజ గోవిందం - 3

7. బాలస్తావత్ క్రీడాసక్తః తరుణస్తావత్ తరుణీ సక్తః |
వృద్ధస్తావత్ చితాసక్తః పరమే బ్రహ్మణి కో పి న సక్తః ||

దేనియందైనా ఆసక్తి, అనురాగం, సంగము కలిగితే అది మనుజుని కాళ్ళకు గొలుసులాగ బంధించి, పైకి లేవనీయదు. బాల్యంలో ఆటపాటలయందుండు ఆసక్తి బంధించుతుంది. ప్రౌఢవయస్సులో సంసార బరువు బాధ్యతలు బంధించుతాయి. వృద్ధాప్యంలో అనేకరకాల చింతలు - పూర్వపు ఆశానిరాశలు, గతించిన అధికార బలదర్పాలు, ప్రస్తుతపు అనారోగ్య శక్తిహీనతలు గురించిన చింతలు, బంధించుతాయి. జీవితం అంతా ఈ విధమైన బంధనాలతోనే సతమతమవుతుంటాడు గానీ పరబ్రహ్మను గురించి తెలుసుకోవడానికి ఆసక్తి చూపడు. ఇది చాలా శోచనీయస్థితి కదా !


8. కాతే కాంతా కస్తే పుత్రః, సంసారోయమతీవ విచిత్రః, |
కస్య త్వం వా కుత ఆయాతః తత్వం చింతయ తదిహభ్రాతః ||

నీ భార్య ఎవరు ? నీ పుత్రుడెవరు ? నీ వెవరివాడవు ? ఎక్కడనుంచి వచ్చావు ? ఈ సంసారం అతి విచిత్రమైనది సుమా ? ఈ తత్వం గురించి నీవు ఇపుడే బాగుగ విచారణ చేయవోయి తమ్ముడా ! (భ్రాంతుడా)!


9. సత్సంగత్వే నిస్సంగత్వం, నిస్సంగత్వే, నిర్మోహత్వం |
నిర్మోహత్వే నిశ్చలత్వం, నిశ్చలతత్వే జీవన్ముక్తిః ||

నిస్సంగం (అసంగం, సంగరాహిత్యం) అనగా దేనియందూ, ఏ విధమైన అనురక్తి లేకుండడం, సంగము (ప్రగాధమైన అనుబంధం) వస్తువులందు, వ్యక్తులందు, విషయాలందు ఏర్పడుతుంది. సంగము సంకెళ్ళవలె మానవుని బంధించివేస్తుంది. ప్రాపంచిక విషయాల్లో, లౌకిక వ్యాపారాల్లో తగుల్కొంటున్న కొద్దీ ఈ బంధనాలు మరింత దృఢమైపోతాయి. దీనికి విరుగుడు సంత్సంగమే అని పేర్కొన్నారు. సత్సంగమంటే, సజ్జనులతోను, సత్గ్రంధములతోను, సత్ కర్మలతోను, సత్ స్వరూపునితోను సంగము (సాంగత్యము, సంపర్కము) ఏర్పరచుకోవడం. సత్సంగ్ మానవునికి ఎనలేని మేలును చేకూర్చుతుంది. ఇలా సత్సంగాలలో పాల్గొని నిశ్చలతత్వాన్ని, జీవన్ముక్తిని సాధించాలి.




Verse 7

Childhood passes away in play. Thoughts of love engage youth and the mind goes after maidens. The old man is worried about the fate of his children and his wife. His whole life is spent in some kind of anxiety or other. At no stage does a man turn his mind to God.

At successive stages of life, man is engrossed in play or in sex-love, in family cares and in inconsequential anxieties. Never does he turn to the quest for true wisdom. Sri Sankara bewails this failing in every man, and is concerned to find a remedy for it.

Life wasted in the quest of what is transient and deluding. Though aware of the delusion, at no period of life does a man seek to know the Real.


Verse 8

Who is your beloved ? Who is your son ?
Very strange is this family bond.
Whose are you ? Who are you ? Whence did you come, brother mine, reflect on the truth of it all.

The course of worldly life is a great mysterious enigma. Whose property are you ? Whence did you come ? Where were you previously ? Did you come to existence by yourself ? What is the bond between the persons whom you love and worry about and yourself ? Why all this anxiety and attachment ? Reflect on all this for a while and your delusions will vanish. You will be at peace. Do not confuse the perishing body with the imperishable soul. do not be a victim of erroneous attachments. Save yourself from the sorrow of such delusion. The relation between this world and yourself is transient.

Verse 9

The company of the good roots out all attachment. When there is no attachment, there is no delusion. When delusion vanishes, the mind is steady. A steady mind makes for jeevanmukti.


Desire and Delusion warp the mind and cloud the understanding obstructing the power to discriminate between good and the bad, between the lofty and the low. Delusion is the name given to the sate where one is unusable to distinguish between the true and the false. Desire and attachment are the cause of this delusion. As these diminish, one gradually gets free from this delusion. When it vanishes completely, the mind ceases to be agitated and becomes steady. When the mind becomes steady, internal purity ensues. Purity is Shivam, Divinity itself. When that state is reached, it is salvation, that is Jeevanmukti.

భజ గోవిందం - 2

4. నళినీదళగతజలమతితరళం, తద్వత్ జీవిత మతిశయచపలం|
విద్ధి, వ్యాధ్యభిమానగ్రస్తం, లోకం శోకహతం చ సమస్తం ||

తామరాకు మీది నీటిబిందువెంత తరళమై యుంటుందో (అస్థిరంగా కదులుతుందో) అలాగే ఈ జీవితం కూడా అతి చపలం (చంచలం) అయినట్టిది. ఈ లోకమంతా రోగాలతోనూ, మానసిక దురహంకార, దుఃఖః, దురభిమానాలతోనూ పీడింపబడుతూ ఉంటుందని తెలుసుకో.

5. యావత్ విత్తోపార్జనశక్తః తావన్నిజపరివారోరక్తః |
పశ్చాత్ జీవతి, జర్జరదేహే, వార్తాం కీపి న పృచ్చతి గేహే ||

నీలో ధనార్జన శక్తి ఉన్నన్నాళూ (నీవు సంపాదిస్తున్ననాళ్ళూ) నీ పరివారం అంతా నీ యందు అనురాగం చూపుతారు. ఆ తరవాత నీ దేహంలో ముసలితనం ప్రవేశించినప్పుడు, నీ ఇంట్లోనే, నీ క్షేమ సమాచారాలు ఎవారూ అడగరు.

6.యావత్ పవనో నివసతి దేహే, తావత్ పృచ్చతి కుశలం గేహే |
గతవతి వాయౌ దేహాపాయే, భార్యా బిభ్యతి తస్మిన్ కాయే ||

శరీరంలో ఊపిరి ఉన్నంతవరకే, ఇంట్లో వారు నీ కుశలం గురించి అడుగుతారు. ఆ వాయువు కాస్తా వెళ్ళిపోయి, దేహం చెడేసరికీ, ఈ శరీరాన్ని చూసి నీ భార్య కూడా భయపడిపోతుంది.

Verse 4

The water drop on the lotus leaf trembles. So too is life, precarious and unstable. Know it to be in the grip of disease and anxiety, and smitten with sorrow.


Whatever we seek to obtain in the world is ever mixed with pain. Suppose we get a thing, immediately we were worried about its safety. Along with acquisition arises the fear that we may lose it and sorrow attends its loss. The afflictions of the body are numberless. Innumerable are the attachments that prey upon the mind and the anxieties which they breed. The pleasures of such attachments are not real. In very truth, they are only cares and sorrows. Disease and attachments are the terrible crocodiles that threaten to devour our soul. In the manner of the puranic elephant which cried out to Narayana to rescue it from danger, we too should seek refuge in God.

Verse 5

As long as you are able to earn, so long will your kinsfolk be attached to you. After that, when your body has become infirm, no one will speak to you even in your own home.


Do not cling to what is not substantial. There is only one thing to which you should attach yourself. Cling to the feet of Govinda. Forgetting it, you come to grief, attaching yourself to other things which are impermanent and unsure. The love that your kinsmen show to you and their interest in your welfare depends on the benefit they can derive from you. When you become old and are no more able to earn, they will get away from you. Do not be deceived seeing people gather round you now.


Verse 6

People at home concern themselves about your welfare so long as there is breath in your body. When the life-breath takes leave of your body, even the wife is afraid of that body.


The bonds of the body subsists only so long as life lasts. One must perform the duties of a householder. But, a wise man will act realizing the limitations of everything. It is profitless to mistake the fleeting for the permanent. If one acts with a proper understanding of things, one would have less cause for grief.

భజ గోవిందం - 1

ఒకనాడు శంకరాచార్యులవారు శిష్యులతో కాశీ పట్టణం లో గంగాతీరాన వెళ్తుండగా వ్యాకరణ సూత్రాలను వల్లెవేస్తున్న ఒక వృద్ధుని చూడటం తటస్థించింది. వయసు గతించి, చావు దాపురిస్తున్న వృద్ధాప్యంలో కూడా, ఆ మానవుడు దైవ చింతన గూర్చి తలపెట్టక, ఏదో వ్యాకరణ సూత్రాన్ని వల్లెవేసుకుంటూ, కాలం వ్యర్ధం చేస్తున్నాడే, అనే ఆవేదనతో ఆయన నుండి 'మోహ ముద్గర' అనే ఈ గేయం వెలువడింది.

"ఓయీ మూఢుడా ! గోవిందుని భజించు, భజింపవోయి గోవిందుని. నీ అంత్యకాలం సమీపించునపుడు ఈ వ్యాకరణ సూత్రం నిన్నేమీ రక్షించదు సుమా !" అను ఈ శ్లోకాన్ని పల్లవిగా చదువుతూ, 12 శ్లోకాలను శంకరుల వారు చెప్పరట. దీనిని ద్వాదశ మంజరిక స్త్రోత్రం అంటారు. శిష్యులు తరవాతి 14 శ్లోకాలను (చదుర్దశ మంజరిక) చెపగా, ఆశీర్వాదంగా, ఆచార్యులవారు 4 శ్లోకాలు చెప్పారు.


1. భజ గోవిందం, భజ గోవిందం, గోవిందం భజ మూఢమతే |
సంప్రాప్తే సన్నిహితే కాలే, నహినహి రక్షతి డుకృఞ్కరణే ||


"గోవిందుని భజించు, సేవించు గోవిందుని, గోవిందునే భజింపవోయీ మూఢమతీ ! నీ అంత్యకాలం ఆసన్నమైనప్పుడు నీవు వల్లెవేస్తున్న ఈ వ్యాకరణసూత్రం నిన్ను ఏవిధంగానూ రక్షించలేదు సుమా"


2. మూఢ ! జహీహి, ధనాగమతృష్ణాం, కురుసద్ బుద్ధిం మనసి వితృష్ణాం |
యల్లభసే నిజకర్మోపాత్తం, విత్తం తేన వినోదయ చిత్తం ||

"ఓ మూఢుడా ! ధనార్జన చేయాలనే తృష్ణను నీ మనసు నుండి పారద్రోలు. తృష్ణ లేకుండా చేయబడిన నీ మనసులోనికి, సద్బుద్ధితో కూడియున్న ఆలోచనల్నే ప్రవేశింపజేయి. నీ స్వధర్మానుగుణమైన కర్మలు చేస్తూ, వాటివల్ల లభించు విత్తము (ఫలము)ను అనుభవిస్తూ ఆనందించు."

3. నారీస్తనభరనాబీదేశం, దృష్ట్వా మాగా మోహావేశం|
ఏతన్మాంసవసాదివికారం, మనసి విచింతయ వారం వారం ||

వనితల వక్షస్థల శోభ, నాభీస్థల ఆకర్షణలో పడి, మోహావేశానికి పాల్పడవద్దు. అవి కేవలం శరీరంలోని మాంసము, కొవ్వులతో ఏర్పడిన ఆకారాలు మాత్రమే అని బాగుగ గ్రహించి, మాటి మాటికి ఈ సత్యాన్నే గుర్తు తెచ్చుకుంటూ ఉండు.


Commentary of C Rajagopalachari :
ISBN-81-7276-309-3 Bhavan's Book University

Verse 1

Lift the heart up to Govinda, lift the heart upto Govinda,
Lift the heart up to Govinda, O foolish mind !

When thou art at death's door,
The rules of grammar which you are trying to master will be of no avail.




Of the many delusions of the heart, the pride of learning is one. It is common knowledge that men come to grief going in quest of sensual pleasures and striving after wealth. Sri Sankara says that the desire for fame as a learned man is one such delusion. He utters a warning against wasting all life in mere learning, without turning the mind to love and worship of God. Of the several delusions, that of knowledge is given a place by Sri Sankara in the very first stanza of the poem.


"Dukring" is an aphorism in the famous grammar of Paanini. "Would you recite the Panini Sutras when you are confronted by Death? asks Sankara in ridicule. To convey the learned that all knowledge that they might acquire will be in vain without devotion to God. Sri Sankara employed the example of Panini Sutra. What he said of Panini's Sutras applies to all knowledge devoid of devotion. Sankara was himself a master of Paanini. He spoke about what he thoroughly knew.


Verse 2


Fool ! Give up this insatiable desire for Wealth.
Be wise and develop serene content ;
Be satisfied and happy with the fruits of your own laborer.

Do not come to grief by insatiable quest for Money, Money and more Money. That will not be to your good. Look upon it as your enemy. Conquer the lust for Money and rest content. It is not joy that you seek through money ? It is folly to grieve over what you do not have without feeling content with what you have earned by honest labour. That is not the way to obtain joy.

If one strives for wealth without thought of the consequences, that will lead to disaster. On the contrary, if you develop the mental state of not coveting the wealth in the hands of others, that will be a source of joy. It will bring you victory. The greatest treasure springs from control of desire and not wanting anything. Sri Sankara calls it vitrishna. A victor feels pride when he defeats his enemy. Not wanting anything invests one with similar pride as it is victory over one's cravings.

Verse 3

Enticed by woman's beauty, her bosom and the region of the navel,
Do not allow, yourself to be lost.

They are only forms of mere flesh,
Think of them as such every time you look at them.



Do not allow your eyes to stray about here and there. Keep them from forbidden things. Otherwise, says Sri Sankara, you will be caught in the vortex of lust. Yes ; women look pretty; but do not be carried away by the external appearance of the body. A woman who belongs to another cannot be yours. To covet what cannot be had leads but to misery. To feed your eyes is to add to the armory of your enemy 'Maa gaa mohaavesam' means 'do not get overpowered by lust. 'Aavesa' implies your mind getting out of your control and going its own way. If your eyes have their way, this is what is in store for you, says Sri Sankara.

We must train ourselves to control the senses. When we acquire this sense-control, we shall feel a sense of freedom in the mind. Tranquility ensures it. Craving and lust are seeming pleasures concealing a core of inevitable pain.

If the impulsion of the senses is controlled, tranquility will come into being without and further effort. Then will ensure a joy that will endure. To attain it, first the eyes must be held under check.